Ahmet Duran ARSLAN
Haz ve edebî metin arasındaki ilişki uzun yıllardır tartışılagelmiştir. Özellikle edebî eleştirilerde bir metinden alınan hazzı dile getirmek günah gibidir çoğu zaman. Eagleton’ın belirttiği üzere, örneğin bir şiiri çok eğlenceli bulduğumuzu söylemek, onun ahlaki olarak derin anlamlar taşıdığını iddia etmekten çok daha az kabul edilebilir bir eleştirel yargıdır. (2014, s. 199) Oysa herhangi bir güdü veya davranımı belirleyen itkinin nüvesi konumundaki haz, okuma sürecinin de vazgeçilmezidir.
Freud’un tabiriyle her insan, haz ilkesinin gerçeklik ilkesi tarafından bastırılma sürecini yaşamak zorundadır. Ona göre tüm insan davranışlarının temel güdüsü, acıdan kaçmak ve zevk almak ya da bir başka deyişle haz arayışıdır. Freudyen edebiyat eleştirmenlerinden Norman N. Holland da bir edebî eserin, dolaylı biçimsel yollarla en derin endişelerimizi ve arzularımızı toplumsal olarak kabul edilebilir anlamlara dönüştürdüğü için keyif verdiğini belirtir. (1975, s. 22)
Psikanalitik yaklaşım bünyesindeki Oedipus complex (“Oedipus kompleksi”) ve objet petit a (“ulaşılamaz arzu nesnesi”) kavramları bu bağlamda açıklayıcı olabilir. Freud’un Oedipus kompleksine göre, kız çocuğunun iğdiş edilmiş olduğuna inanan oğlan çocuğu, bunun kendisine de uygulanabilecek bir ceza olduğunu düşünür ve endişeli bir teslimiyetle annesine duyduğu yasak arzuyu bastırır. Nihayetinde ise bilinç dışı hareketlenmeye başlar. Freud’da “fallus”, Lacan’da “yasa” olarak simgelenen babanın varlığı, çocuğa annesinin bedeniyle önceki bağlarını koparma uyarısında bulunur. Lacan bütünselliği, tamlığı simgeleyen anne bedeninden kopuşun bireyi bir boşluk, eksiklik hissine yönelttiğini ve bireyin, geri kalan hayatını ona yeniden kavuşma arzusuyla geçirdiğini savunur. Ancak bu imkânsız bir arzudur artık. Ödipal dönemdeki çatışmayı bastırmış birey, kaybettiği ve bir daha erişemeyeceği anne bedeninin boşluğunu doldurmak için hayatı boyunca çeşitli objet petit a’larla hep bir ödünleme arayışında olacaktır.
Bu anlamda okuma ediminin bireye sağladığı haz da, yitik anne bedeninin önemli ikame nesnelerinden biridir. Bireyin kendi hayatında sahip olmasının imkânsız ya da imkânsıza yakın olduğu türlü haz ve deneyimler, edebî metinlerin sunduğu alternatif dünya aracılığıyla mümkün hâle gelir. Bu yüzden edebî metinler aynı zamanda mühim sığınma mekânlarıdır.
Kaynaklar
Eagleton, Terry (2014). Edebiyat Kuramı (çev. Tuncay Birkan). İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
Holland, Norman Norwood (1975). The Dynamics of Literary Response. US: Norton.
Yazı Görseli: Vincent van Gogh-“Novel Reader” (1888)